Niepełnosprawność intelektualna może mieć różne stopnie nasilenia. Określa się je na podstawie badania psychologicznego poziomu inteligencji (wyrażonej w ilorazie inteligencji - I.I.) mierzonej za pomocą specjalnych testów. Dawniej wyróżniono trzy stopnie upośledzenia umysłowego, którym odpowiadały różne ilorazy inteligencji:

1. stopień najgłębszy - idiotyzm - iloraz inteligencji mniejszy niż 20,

2. stopień średni - imbecylizm - iloraz inteligencji pomiędzy 20 a 50,

3. stopień najsłabszy - debilizm - iloraz inteligencji pomiędzy 50 a 70.

Ten podział spotkał się z dużą krytyką. Dzisiaj już nie obowiązuje. W Polsce od 1 stycznia 1968 r. obowiązuje czterostopniowa klasyfikacja niepełnosprawności intelektualnej wprowadzona przez Światową Organizację Zdrowia:

• lekka niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji od 52-67,

• umiarkowana niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji od 36-51,

• znaczna niepełnosprawność intelektualna o ilorazie inteligencji od 20-35,

• głęboka niepełnosprawność intelektualna i ilorazie inteligencji poniżej 19.

Stopnie niepełnosprawności umiarkowanej i znacznej określa się łącznie terminem: głębsza niepełnosprawność intelektualna.

Diagnozowanie upośledzeń umysłowych jest sprawą niezwykle trudną, ale bardzo ważną z uwagi na potrzebę podjęcia wczesnej i właściwej interwencji terapeutycznej i edukacyjnej. Badania nad rozwojem dziecka wykazują, że inteligencja dziecka w ciągu pierwszych 4 lat życia zwiększa się i osiąga taki pułap, że stanowi połowę zakresu, do jakiego dochodzi przez następne 13 lat. Wynikają z tego poważne konsekwencje pedagogiczne. Program wczesnej interwencji powinien obejmować aktywne uczestnictwo dziecka w zajęciach terapeutycznych i pomoc rodzicom. Ten okres jest bowiem przesycony negatywnymi przeżyciami rodziców. Przy zapewnieniu współpracy pediatrów, psychologów, terapeutów i pedagogów można zapewnić skuteczne wczesne wspomaganie rozwoju dziecka.

Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej:

Istnieje ogromna ilość przyczyn upośledzenia umysłowego, a trzeba też nadmienić, że nie zawsze przyczyny są znane. Rodzice w pierwszym okresie po urodzeniu się takiego dziecka nawzajem się oskarżają, szukają w sobie samych i w innych konkretnej winy. Mając to na uwadze warto choćby tylko uświadomić sobie pewne podstawowe mechanizmy prowadzące do powstania niepełnosprawności intelektualnej.

• Czynniki uszkadzające komórki rozrodcze rodziców (zaburzenia uwarunkowane nieprawidłowościami budowy genów oraz nieprawidłowościami chromosomalnymi). Są to uwarunkowania genetyczne a ich skutkiem jest np. urodzenie dziecka z zespołem Downa.

• Czynniki uszkadzające zarodek ludzki (płód) w łonie matki (promienie Roentgena i inne, niedotlenienie, urazy mechaniczne, działanie niektórych lekarstw, zatrucia, zaburzenia hormonalne matki, infekcje, awitaminoza, zaburzenia krążenia, silne urazy psychiczne).

• Czynniki uszkadzające płód w czasie akcji porodowej. Najczęściej mówi się o urazie okołoporodowym, którego konsekwencją jest tzw. krwotok wewnątrzczaszkowy i o zamartwicy noworodka (niedotlenienie mózgu). Częstym następstwem zamartwicy jest porażenie mózgowe. Podaje się, że od 50 do 70% dzieci z dziecięcym porażeniem mózgu jest upośledzonych umysłowo.

• Czynniki zaburzające rozwój dziecka w życiu pozapłodowym. Chodzi tu o czynniki teratogenne działające w pierwszych latach życia dziecka. Spośród wielu chorób, urazów i zatruć mogących być przyczyną upośledzenia umysłowego, najczęściej wymienia się: zapalenie opon mózgowych, choroby wirusowe (np. świnka, odra, różyczka, ospa wietrzna), zatrucie ołowiem, lekami, pokarmowe,urazy głowy, mózgu. Wymienione czynniki występują powszechnie, nie w każdym przypadku powodują powstanie upośledzenia umysłowego. Skutki ich działania zależą między innymi od indywidualnej wrażliwości organizmu dziecka, przebiegu choroby i stosowanego leczenia.

Zaburzenia sprzężone z niepełnosprawnością umysłową:

Obniżonej niepełnosprawności intelektualnej towarzyszą nierzadko dodatkowe obciążenia chorobowe i zaburzenia zachowania z nimi sprzężone. Można do nich zaliczyć:

• Niedorozwój mowy - wady wymowy, niepełne rozumienia treści własnych wypowiedzi i szereg innych. Niedorozwój mowy może być spowodowany różnymi czynnikami, uszkodzeniem układu nerwowego, ogólnym brakiem w rozwoju pojęć słownych, ale także nieprawidłową budową narządów mowy i zaburzeniami w rozwoju narządów ważnych dla mowy.

• Zaburzenia rozwoju emocjonalnego. Reakcje nieadekwatne do rzeczywistości, zwłaszcza przy szybko zmieniających się sytuacjach np. natychmiastowe, zbyt długie lub zbyt późne i nieproporcjonalnie słabe w stosunku do wywołującego je bodźca; skłonność do reakcji wybuchowych, niekontrolowanych.

• Zaburzenia w sferze zmysłowo - ruchowej. Głównymi objawami tych zaburzeń są" zaburzenia, autoorientacji czyli orientacji w schemacie własnego ciała oraz zaburzenia koordynacji wzrokowo - ruchowej. Ruchy są zbyt obszerne w stosunku do rzeczywistych potrzeb. Brak w tej dziedzinie zharmonizowania, uporządkowania. Nie wyczuwają dobrze swojego ciała, nie panują dobrze nad swoimi ruchami.

• Nieumiejętność kierowania własnym działaniem. Zaburzenie to polega na braku konsekwencji w działaniu, nieumiejętnosci planowania, nieumiejętności rozważenia różnych możliwości działania i jego skutków.

Do objawów dodatkowych można zaliczyć: niedorozwój narządów zmysłów, niedorozwój fizyczny - wyrażający się np. w deformacjach budowy, zmiany w budowie narządów i układów wewnętrznych (wady serca, wady przewodu pokarmowego, osłabienie mięśniowe, niedoczynność tarczycy, wady wzroku, wady słuchu i in).